Historia urbanistyki

Początki urbanizacji

O urbanistyce mówić możemy od czasów kiedy człowiek przestał prowadzić życie koczownicze na rzecz osiadłego. Oznaczało to powstawanie niewielkich osad bez wyraźnego układu, z czasem większych wsi, a w końcu miast, w których zamieszkiwała ludność nie związana z rolnictwem. Osiadły tryb życia i rozrost miast wymusiły projektowanie i budowę infrastruktury technicznej zaopatrującej ludność w tak podstawowe dobra jak choćby woda. W ten sposób pojawiły się akwedukty, które do dziś uznawane są za wyraz geniuszu inżynierskiego ówczesnych czasów. Wraz z rozwojem infrastruktury zaczęto zauważać potrzebę planowania całych układów osiedli. Wynikało to z potrzeb, z których wynika i dziś - głównie z funkcjonalności. Miasto starożytne miało określone funkcje, jak np. handlowa, co wymuszało zapewnienie odpowiednich przestrzeni (plac handlowy, targowisko) i budowli (magazyny). Z drugiej strony należało zapewnić odpowiednią komunikację z tymi miejscami, dostęp do wody. Nie bez znaczenia były też potrzeby obronne. W ten sposób doszło do planowego urządzania osiedli i początków urbanistyki, których doszukiwać można się już w starożytnej Mezopotamii czy Egipcie.

Planowanie przestrzenne w państwie polskim

W średniowieczu o powstaniu miasta mówił akt lokacji wydawany przez króla. Czyli podobnie jak dzisiaj, osada mogła posiadać status miasta w rozumieniu prawa, w zależności od decyzji administracyjnej. Akt lokacji definiował także układ miasta, np. miasta lokowane na prawie magdeburskim czy lubeckim.

Kolejnym ważnym w regulacji osadnictwa krokiem były początki planowania przestrzennego, które przypadają na okres istnienia Królestwa Kongresowego (1815 - 1832). Zaczął pojawiać się wtedy pierwszy przemysł, a więc i zakłady pracy. W roku 1828 ukazało się natomiast rozporządzenie prezydenta RP o prawie budowlanym i zabudowie osiedla. Przykładowym miastem powstałym w tym okresie jest Aleksandrów Łódzki. Okres zaborów był jednak okresem wpływów polityki obcych krajów. Przekładało się to również na politykę przestrzenną, co mimo upływu wielu lat widać do dzisiaj. Przykładem mogą być choćby wsie fryderycjańskie, józefińskie czy olenderskie.

Okres międzywojenny

Istotną datą w historii urbanistyki polskiej jest także rok 1930, kiedy to powstał plan regionalny Warszawy. Był to pierwszy dokument planistyczny opracowany dla większego obszaru terenu. W roku kolejnym powstał Plan Regionalny Łodzi i Plan Regionalny Wybrzeża Morskiego. Rok 1932 to Plan Regionalny Poznania, a 1933 - plan rozwiniętego już wówczas w znacznym stopniu Zagłębia Górniczego.

W okresie międzywojennym zauważono w Europie potrzebę planowania wielkoprzestrzennego - regionalnego i krajowego. W Polsce wyrazem tego była ustawa z 9 XI 1936 roku, która była nowelizacją dokumentu z 1928 roku - rozporządzenia o prawie budowlanym i zabudowie osiedla. Ustawa rozszerzyła zakres przestrzenny planowania do obszaru całego województwa i wprowadziła pojęcie regionalnego planu zabudowy. Plany miały być sporządzane także gdy wymagały tego warunki gospodarcze i społeczne. Utworzone Komisję Planowania Regionalnego oraz pracownie (biura) planistyczne. W przededniu II wojny światowej było takich biur trzynaście.

Okres powojenny do 1989 roku

W czasie panowania gospodarki centralnie planowanej najbardziej istotne dla planowania przestrzennego są następujące daty:

2 IV 1946 roku - ukazanie się Dekretu o Planowym Zagospodarowaniu Przestrzennym Kraju. Wprowadził on podział planowania przestrzennego na trzy szczebla: krajowy, regionalny i lokalny. Utworzono również trzy główne organy planowania przestrzennego:

  • Główny Urząd Planowania Przestrzennego, którego zadaniem było sporządzenie planu przestrzennego zagospodarowania kraju oraz nadzór nad organizacjami i kierunkami prac na szczeblu niższym
  • Regionalna Dyrekcja Planowania Przestrzennego na poziomie województwa. Jej zadaniem było sporządzenie planów regionalnych dla obszaru danego województwa oraz nadzór nad pracami szczebla lokalnego
  • Miejscowe Urzędy Planowania Przestrzennego, które miały swoje siedziby w urzędach powiatowych i urzędach miast na prawach powiatu. Odpowiedzialne były za planowany miejscowe osiedli i miast.

Rok 1949 przyniósł znaczące zmiany w planowaniu przestrzennym. Zlikwidowano powstałe wcześniej urzędy i powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego wraz z Komisjami Wojewódzkimi. Instytucje te przejęły zadania związane z planowaniem przestrzennym na poziomie krajowym i regionalnym.

3 I 1961 - pojawia się ustawa o planowaniu przestrzennym. Określa ona cele i zasady planowania przestrzennego, rodzaje i zasady opracowywania planów, kompetencje sporządzających oraz zatwierdzających plan. Plany przestrzenne wykonywano na czterech poziomach:

  • krajowym - dla obszaru całego państwa. Plan taki był wizją rozwoju przestrzennego państwa na okres 40 -50 lat,
  • makroregionalnym, dla kilku województw,
  • regionalnym, na poziomie jednego województwa,
  • lokalnym. Były to plany miejscowe uwzględniające treść dokumentów powyższych.

12 VII 1984 - pojawia się kolejna ustawa o planowaniu przestrzennym. Następuje powrót do trójstopniowego podziału planowania na krajowe, regionalne i miejscowe. Plany te tworzono jako ogólne i szczegółowe. Ustawa ta była pierwszą próbą osłabienia centralności planowania. Koncepcja na szczeblu krajowym uwzględniała szczególne uwarunkowania przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne i kulturowe oraz akcentowała cele i zasady polityki przestrzennej. Dokument zwrócił uwagę na zależność planowania przestrzennego z planowaniem społeczno - gospodarczym.

Okres po transformacji ustrojowej 1989 roku

Transformacja ustrojowa sprawiła, że w gospodarce pojawiły się zupełnie nowe i dla wielu nieznane wcześniej mechanizmy i możliwości. Pojawiła się własność prywatna, w tym prawo do posiadania nieruchomości i stanowienia o nich. Zmiana systemu władzy zapoczątkowana obradami Okrągłego Stołu pozwoliła na zmianę prawa, co nie było procesem łatwym, a za to długim. Pierwsze znaczące zmiany w planowaniu przestrzennym nastały wraz z przyjęciem ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 roku. Uwzględniała ona walory ekonomiczne przestrzeni oraz prawo własności. Po raz pierwszy powołano również studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, które miał opracowywać zarząd gminy. Plany wykładano do publicznego wglądu. Każdy mógł oprotestować zapisy projektów dokumentów planistycznych, a ci, których interes prawny zostawał w nich naruszony mógł wystosować zarzut. Protesty i zarzuty powstrzymywały procedurę planistyczną. Zaczęto prognozować skutki prawne uchwalenia planu miejscowego oraz skutki finansowe. Pojawiły się odszkodowania za poniesioną na skutek realizacji planu szkodę.

Ostatnim dokumentem, który jest obecnie podstawą planowania przestrzennego w Polsce jest ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 23 marca 2003 roku. Mimo czterostopniowego podziału administracyjnego kraju zachowuje ona trójstopniowy system planowania przestrzennego (z wyłączeniem szczebla powiatowego).


Źródła:

  • wiadomości z wykładu dr Beaty Warczewskiej prowadzonego w ramach przedmiotu Planowanie przestrzenne na Wydziale Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Nasze patronaty

XXIII Ogólnopolskie Sympozjum Fotogrametryczno-Teledetekcyjne
18-20 września 2024
INTERGEO 2023
10-12 października 2023
VIII Forum BioGIS
29-30.11.2023
GIS Day w Stolicy
23 listopada 2023

Quizy mapowe

Gdzie leży ten kraj?
Puzzle z mapą świata
Jaki to kraj?
Quiz WORLDLE - Jaki to kraj?
Wersja dla zaawansowanych
Geoquiz historyczny
EOGuesser